Door: Thom van Duuren
‘Als er iets vreselijk verkeerd is gegaan in de geschiedenis van de mensheid’, stellen David Graeber en David Wengrow in hun opzienbarende werk ‘Het begin van alles’, is het dat mensen de vrijheid kwijtraakten om andere samenlevingsvormen te bedenken en te implementeren. Zo ook in de eenentwintigste eeuw, waarin de liberale democratie, met stevige hand geleid door de principes van de vrije markteconomie, tot in onze diepste vezels verankerd is. Alleen al van de gedachte aan een alternatief schieten we massaal in een intellectuele kramp. Dat de uitvoering geregeld te wensen overlaten geven we direct toe, maar twijfel aan het systeem lijkt uit den boze.
En dat is vreemd, zeggen Draeber en Wengrow, want als er iets is wat ons mensen kenmerkt dan is dat we in het verleden talloze verschillende samenlevingsvormen hebben gedacht. Sterker nog, de verdeling van de macht was bij sommige volken zelfs per seizoen (!) totaal anders. In onze huidige tijd wordt sociaal-economische ongelijkheid, geweld en de ontwrichtende uitputting van de wereld gezien als de prijs is die ‘we’ moeten betalen op de weg die moet leiden naar definitieve vrijheid en welvaart voor iedereen. Er is niettemin geen enkele reden, laat staan enige vorm van bewijs, om ons bij deze noodzakelijke loop van de geschiedenis neer te leggen.
Waar echter niemand nog langer omheen kan, is de problematische staat van de wereld waarin het geloof in dit narratief ons heeft gebracht. We staan aan de vooravond van een enorme klimaatcrisis staan en de sociaal-economische ongelijkheid loopt in veel samenlevingen gierend uit de hand. Zelden is de noodzaak voor doortastend beleid zo groot als nu. Al geruime tijd echter, raken politici, ook degenen met de beste bedoelingen, verstrikt in de politieke realiteit waarin de eisen van de vrije markt zo dominant zijn geworden dat hun eigen beleid mede schuldig is aan de vele crises die we collectief (gaan) ervaren.
Kan de politiek deze crises aan?
Niet vreemd dus, dat het vertrouwen in de politiek zienderogen afbrokkelt. Van boeren tot slachtoffers van de toeslagenaffaire; steeds meer mensen gaan (soms letterlijk) in het verweer. Burgers voelen zich niet gehoord en herkennen zich niet in het gevoerde beleid. Wie wél volop inspraak en invloed geniet, is het leger aan lobbyisten uit het bedrijfsleven dat nauwe banden met onze politici heeft. Zowel uit een OESO-rapport als de stevige kritiek van de Europese corruptiewaakhond GRECO blijkt dat Nederland ver achterloopt wat betreft wetgeving voor lobbyisten. Daarnaast is het aantal grote donaties aan politieke partijen spectaculair aan het toenemen. Toppunt is de royale gift van ondernemer Hans van der Wind aan het CDA, schaamteloos vergezeld met de ‘wens’ dat Hugo de Jonge geen fractievoorzitter zal worden. Ook op dit gebied loopt Nederland hopeloos achter qua regelgeving.
Een samenleving waarin de macht van het kapitaal onevenredig veel invloed kan uitoefenen op de besluitvorming is zeer ondemocratisch. Erger nog, de belangen van datzelfde bedrijfsleven druisen vaak lijnrecht in tegen die van burgers. Denk hierbij aan de flexibilisering van de arbeidsmarkt en de ongelijke belasting van winst en vermogen ten opzichte van arbeid. Of het ondermijnen van effectief klimaatbeleid door de fossiele industrie. Terecht dus dat er openlijk getwijfeld wordt of onze politici in het huidige politieke bestel wel in staat zijn om de crises het hoofd te bieden.
Tijd dus om verder te kijken dan het zoveelste Kamerdebat of de hoop te vestigen op de volgende verkiezingen. Hoe stoppen we de ontwrichtende invloed van de huidige vrije markt in onze economie die aantoonbaar schade toebrengt aan samenleving, mens, dier en planeet? En hoe kunnen de weeffouten in een bestuur dat gegijzeld wordt door de invloed van het bedrijfsleven en korte termijn electoraal gewin hersteld worden?
Gelukkig wordt er buiten de schijnwerpers van de actualiteit en de politieke arena volop nagedacht en ook al geëxperimenteerd met aanvullingen op, en alternatieven voor ons huidige bestel. Twee van meest veelbelovende vernieuwingen worden hieronder besproken.
Burgerberaad
De eerste die onze aandacht verdient is een plan om de uitholling van de democratie tegen te gaan. Het instellen van een burgerberaad zou de bestuurskundige innovatie kunnen zijn die zo hard nodig is. Een basisversie van dit idee is dat een gelote groep burgers meepraat en -beslist over het te voeren beleid. Er zijn drie voorwaarden waaraan een succesvol implementatie van een burgerberaad in ieder geval moet voldoen: ten eerste dienen de gelote deelnemers een representatieve afspiegeling van de samenleving te zijn. Ten tweede hoort het proces te bestaan uit meerdere overlegmomenten, begeleid door gespreksleiders en inhoudelijk experts, waarin een burgerberaad tot een weloverwogen beleidsplan komt waarin iedereen gehoord wordt en alle feiten op tafel liggen. Tot slot moet de overheid na afloop ook echt iets doen met de uitkomsten. Juist bij lastige vraagstukken waarin de reguliere politiek niet tot effectief beleid weet te komen, zoals klimaatverandering, is dit een potentieel vruchtbare route.
Deze aanvulling op het huidige bestel heeft namelijk een aantal belangrijke voordelen. Mits op de juiste manier geïmplementeerd, zet het de nu zo machtige bedrijfslobby buitenspel. Burgers worden bovendien niet gehinderd door korte termijn electorale overwegingen en vertegenwoordigen de belangen van alle inwoners veel evenwichtiger dan het groepje hoogopgeleide politici. Minstens zo belangrijk is dat het de kans biedt aan inwoners die steeds meer afhaken om direct deel te nemen aan de besluitvorming of zich in ieder geval beter gerepresenteerd zien. In de inspraakavonden en andere participatievormen die nu gangbaar zijn, blijken vaak weinig tot geen impact op de besluitvorming te hebben. Ook opvallend; burgerberaden hebben aangetoond inhoudelijke sterke voorstellen op complexe vraagstukken te geven. Voorbeelden van succesvolle burgerberaden is het aangenomen voorstel voor abortuswetgeving in Ierland. In ons buurland, en in het bijzonder de Duitstalige regio Ostbelgien, is er zelfs een permanente burgerberaad ingesteld. Nu is Nederland aan de beurt.
Coöperatieve economie
Daarnaast is er een alternatief voor het dominante kapitalistische bedrijfsmodel. Zo laat de top van veel grote bedrijven zich nu nog leiden door wensen van aandeelhouders die winst op korte termijn verwachten en een continue groei op de middellange termijn. Het duurzame voortbestaan van het bedrijf, de belangen van werknemers en de effecten van de productie op het milieu krijgen daarbij amper aandacht. Ingegeven door de financiële crisis van 2008, wordt er al geruime tijd overal ter wereld ingezet op een alternatieve economie, waarin de ‘coöperatieve economie’ een steeds groter momentum geniet. In deze benadering staat in plaats van winstmaximalisatie de gemeenschap zelfs centraal. Een voorbeeld is het zogenaamde ‘workers cooperative’, een bedrijfsstructuur waarin de beslissingen door de werknemers (in grotere mate) zelf gemaakt worden. Zo’n model kan een groot aantal van kwalijke gevolgen van het kapitalisme tegengaan.
Het centraal stellen van de belangen van de werknemers, blijkt uit wereldwijd wetenschappelijk onderzoek, is gunstig voor het voortbestaan van het bedrijf en geeft meer baanzekerheid. Ook zijn de onderlinge verschillen in salaris kleiner en is de tevredenheid en betrokkenheid van de werknemers/mede-eigenaren hoger. Zelfs op minder voor de hand liggende criteria als productiviteit en hoogte van het salaris scoren workers cooperatives beter. Er zijn zelfs indicaties dat een dergelijke bedrijfsvoering een positief effect heeft op het milieu, aangezien het duurzame voortbestaan van een workers cooperative ook betekent dat het zuinig om moet gaan met natuurlijke hulpbronnen. Als de gemeenschap zelf weer eigenaar probeert te worden van kapitaal en productiemiddelen, voorkomt het bovendien de vorming van schadelijke monopolies en olichargieën en staat de economie in dienst van de samenleving in plaats van andersom.
De mondiale problemen waar we voor staan zijn groter en urgenter dan ooit en we zijn voor echte oplossingen nog altijd grotendeels afhankelijk van duurzaam en eerlijk politiek beleid en internationale samenwerking. Er zijn gelukkig talloze manieren om onze vastgelopen samenleving weer vlot te trekken. Veranderingen die we als individuen kunnen bespoedigen door aan te dringen op een burgerberaad en door te kiezen voor alternatieve bedrijfsvoeringen.
Idealisten 